Główną przyczyną powstawania smogu w Polsce jest tzw. niska emisja, pyły z pozaklasowych kotłów. Z danych Centralnej Ewidencji Emisyjności Budynków (CEEB) wynika, że na likwidację nadal czeka prawie trzy miliony „kopciuchów”, które nie spełniają żadnych norm ekologicznych (połowa wszystkich kotłów na paliwo stałe).  Wymiana tych urządzeń na nowoczesne i ekologiczne źródła ciepła jest niezbędna dla poprawy jakości powietrza w Polsce – według danych Europejskiej Agencji Środowiska wśród 20 miast na naszym kontynencie, w których powietrze było w latach 2021–2022 najbardziej zanieczyszczone drobnymi pyłami PM 2.5, ponad połowa znajdowała się w Polsce. Były to: Nowy Sącz, Piotrków Trybunalski, Łomża, Żory, Kraków, Gliwice, Zgierz, Tarnów, Katowice, Częstochowa, Bielsko-Biała oraz Kalisz.

Zanieczyszczenie powietrza, razem z cukrzycą, chorobami nowotworowymi i chorobami serca, znalazło się na liście WHO największych zagrożeń dla zdrowia. Smog zabija rocznie około 40 tys. mieszkańców naszego kraju.

Tu odetchniesz pełną piersią

Pionierem w konsekwentnym egzekwowaniu likwidacji pozaklasowych kotłów i wymiany ich na nowoczesne źródła czy podłączenie do ciepła systemowego jest Kraków. Zakaz stosowania węgla i drewna w stolicy Małopolski wprowadzono równo pięć lat temu, 1 września 2019 roku. Od tego czasu zlikwidowano w mieście ponad 22 tys. „kopciuchów”. Obecnie prawie 100 proc. budynków w Krakowie jest już ogrzewanych ekologicznie, a jakość powietrza w mieście znacznie się poprawiła – liczba dni smogowych w ub.r. wynosiła pod Wawelem 16 (dane ze stacji monitoringu przy ulicy Bujaka). 

Podobnie spektakularne zmiany zaszły w Rybniku na Śląsku, który jeszcze niedawno był najbardziej zasmogowanym miastem w Polsce (w 2010 roku zanotowano tu 134 smogowe dni, 127 dni w roku 2014, 67 dni w 2021 roku i 16 dni smogowych w ub.r.), obecnie zaś niewiele brakuje, by spełnił standardy WHO dotyczące jakości powietrza. Średnioroczny poziom zanieczyszczenia pyłem PM10 w Rybniku wynosi obecnie 23 µg/m³. Norma obowiązująca w prawie polskim to: 40 µg/m³, norma w nowej dyrektywie Unii Europejskiej: 20 µg/m³, a WHO za bezpieczny dla zdrowia poziom stężenia pyłów uznaje 15 µg/m³. 

Jak wynika z analizy Europejskiego Centrum Czystego Powietrza (ECAC), aż 71 proc. poprawy jakości powietrza w ostatnich latach w Rybniku uzyskano dzięki  działaniom antysmogowym – od 2015 roku zlikwidowano w mieście ponad 14 tys. kopciuchów.

Ustawą w smog

Narzędziem do walki z zanieczyszczeniem powietrza w Polsce jest obowiązująca prawie od dekady tzw. ustawa antysmogowa. Na poziomie województw, konkretne działania precyzują uchwały sejmików, zw. uchwałami antysmogowymi. Różnią się one w zależności od regionu, ale generalnie wprowadzają całkowity (lub częściowy) zakaz palenia węglem i/lub drewnem oraz zobowiązują mieszkańców do wymiany starych kotłów, pieców i kominków na nowoczesne źródła ciepła. Tylko dwa województwa – warmińsko-mazurskie i podlaskie – nie przyjęły uchwał antysmogowych, co oznacza brak ograniczeń w używaniu kotłów bezklasowych i niekontrolowaną emisję zanieczyszczeń.

Uchwały antysmogowe regulują również ogrzewanie pomieszczeń za pomocą kominków na paliwo stałe. Zakaz palenia w kominkach obowiązuje w sezonie grzewczym w dni smogowe, czyli takie, kiedy poziom zanieczyszczenia przekracza normę 50 μg/m³. Dotyczy on tylko tych domów, które mają alternatywne źródło ogrzewania. W poszczególnych województwach jest także wprowadzany wymóg spalania drewna kominkowego o wilgotności powyżej 20 proc., czyli sezonowanego co najmniej dwa lata.   

W walce ze smogiem i w redukcji emisji dwutlenku węgla istotną rolę odgrywa ciepło systemowe. Według danych GUS, już ponad 52 proc. gospodarstw domowych w Polsce korzysta z ciepła systemowego, a łączna długość sieci wynosi ponad 22 tys. km. Nasze ciepłownictwo systemowe staje się coraz bardziej zielone: 2/3 ciepła powstaje w procesie kogeneracji, co wspiera likwidację niskiej emisji, przyczynia się do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych i poprawia bezpieczeństwo energetyczne kraju. Produkcja ciepła systemowego – jak zbadał Instytut Certyfikacji Emisji Budynków – oznacza 185-krotnie mniej rakotwórczego bezno(a)pirenu i ponad 50-krotnie mniej pyłów zawieszonych w porównaniu z indywidualnym ogrzewaniem węglowym.

Pożegnanie z kopciuchami

Od 1 lipca br. zakaz użytkowania kotłów i pieców, które nie spełniają wymagań klasy 3 pod względem emisji pyłów obowiązuje na terenie województw dolnośląskiego i świętokrzyskiego, 1 września br. zakaz wprowadzi województwo pomorskie, z początkiem następnego roku – województwo łódzkie. Używanie pozaklasowych kotłów będzie więc zakazane już w dwunastu województwach. Najwięcej czasu na wymianę „kopciuchów” mają mieszkańcy województw: lubuskiego – do końca 2026 roku oraz opolskiego – do końca roku 2029. 

w Dolnośląskiem

Na Dolnym Śląsku obowiązują trzy uchwały antysmogowe: dla gminy Wrocław, dla uzdrowisk, dla pozostałej części województwa. Od lipca br. jest zakazane użytkowanie kotłów i pieców, które nie spełniają wymagań klasy 3 pod względem emisji pyłów. Od 2028 roku z kolei będzie obowiązywał zakaz korzystania z urządzeń niespełniających wymagań klas 3 i 4.

w Świętokrzyskiem

Od lipca br. mieszkańcy województwa świętokrzyskiego muszą wymienić bezklasowe kotły na urządzenia spełniające normy klasy 3 i 4. Od 2026 roku zakaz obejmie też urządzenia klasy 5.

w Pomorskiem

Od 1 września 2024 roku nie będzie można stosować kotłów niespełniających norm określonych dla klasy 3 ani wyższej.

i w Łódzkiem

1 stycznia 2025 roku zacznie obowiązywać zakaz ogrzewania domów piecami bezklasowymi, niespełniającymi wymogów żadnej z norm. Właściciele pieców i kominków sprzed 2018 roku będą mieli dwanaście miesięcy na zamontowanie wymaganych w uchwale antysmogowej filtrów.

Dofinansowanie i ulga podatkowa

Na wymianę starych źródeł ciepła i termomodernizację domów i mieszkań można dostać dofinansowanie. Najczęściej wykorzystywane dotacje na wymianę kotłów i instalację ekologicznych źródeł ciepła, w tym przyłączenie domu do ciepła systemowego, pochodzą z programów rządowych „Czyste Powietrze” – dla (współ)właścicieli domów jednorodzinnych i „Ciepłe Mieszkanie” – dla osób mieszkających w blokach, kamienicach komunalnych, w małych wspólnotach mieszkaniowych. 

Dzięki uldze termomodernizacyjnej przeznaczone na wymianę kopciucha wydatki można odpisać od podatku – do 53 tys. zł za jeden rok podatkowy. Z ulgi termomodernizacyjnej mogą skorzystać zarówno osób rozliczające się za pomocą PIT-u, jak i ryczałtu. Wiele samorządów oferuje lokalne programy dotacyjne na wymianę kopciuchów, np. na Dolnym Śląsku funkcjonuje Kawka Plus – warto więc odwiedzić stronę internetową urzędu miasta czy gminy, a także sprawdzić możliwość uzyskania dofinansowania w wyszukiwarce na stronie Ekodotacje.

Kary za używanie „kopciuchów”

Właściciele domów, którzy po terminie wymiany wynikającym z przepisów uchwały antysmogowej nadal będą wykorzystywać stare bezklasowe i najniższych klas kotły na węgiel, nie spełniające norm emisyjnych, mogą zapłacić nawet do 5 tys. zł grzywny (zgodnie z art. 24 Kodeksu wykroczeń). 

Do kontroli źródeł ciepła są uprawnieni strażnicy miejscy czy gminni. Nie potrzebują do tego nakazu, a my musimy ich wpuścić do środka (niezależnie od tego, czy jesteśmy właścicielem, wynajmującym, sąsiadem czy pracownikiem). W mieszkaniu prywatnym kontrolę mogą przeprowadzić od godz. 6.00 do 22.00, w firmie – przez całą dobę.