Małgorzata Niestępska: Polityka klimatyczna UE a rynek ciepła w Polsce

Jak polityka klimatyczna UE wpływa na rynek ciepła w Polsce?

Na polski rynek ciepła składają się segmenty: segment ciepła systemowego – sieci ciepłownicze oraz lokalne źródła; segment indywidualnych wytwórców w gospodarstwach domowych oraz segment wytwórców instytucjonalnych, w tym przemysłu. Oddziaływanie polityki klimatycznej w każdym z segmentów istotnie się różni. 

Rynek ciepła indywidualnego praktycznie nie odczuwa kosztów systemu handlu uprawnieniami do emisji, nie podlega bezpośredniej presji ograniczeń emisji lub dywersyfikacji paliwa czy technologii ogrzewania. Zmiany, które na nim zachodzą, są wywołane ogólną sytuacją na rynku paliw, ich ceną, dostępnością, inwestycjami w nowe technologie, a także rosnącą świadomością ekologiczną społeczeństwa. 

Rynek ciepła przemysłowego, technologicznego ze źródłami dużych mocy, oraz rynek ciepła systemowego to obszary pozostające pod presją zmian technologicznych, organizacyjnych i polityki klimatycznej. Rosnące ceny uprawnień do emisji dwutlenku węgla generują istotny wzrost kosztów podstawowej  działalności, ograniczając konkurencyjność i stanowią największe ryzyko dla transformacji w przedsiębiorstwach ciepłowniczych objętych EU ETS. 

W przypadku ciepła systemowego, w pełni regulowanego w zakresie cen na granicy progu rentowności, to skumulowane ryzyko generuje pogłębiony problem z płynnością finansową w efekcie braku pokrycia kosztów podstawowej działalności, nienadążającej za kosztami uprawnień taryfą. Sytuacja ekonomiczna przedsiębiorstw staje się coraz gorsza, a powinny one realizować inwestycje w zakresie transformacji źródeł  na węgiel na jednostki kogeneracyjne oraz OZE.  

W przypadku przemysłu, prawa popytu i podaży oraz konkurencji na rynku wewnętrznym pozwalają na przeniesienie kosztu EU ETS na klientów, kontrahentów i wygenerowanie udziału własnego na inwestycje ze wsparciem finansowym z programów UE. 

Polityka klimatyczna stanowi trudne wyzwanie z uwagi na konieczność pogodzenia ograniczeń rynku regulowanego z kumulacją bardzo dużych nakładów inwestycyjnych z wydatkami na zakup uprawnień do emisji, a także z powodu krótkiego czasu na transformację. Pozytywem jest natomiast sam impuls do zmian oraz inwestycji w nieefektywne kilkudziesięcioletnie źródła ciepła. Ciepłownictwo systemowe, zwłaszcza to powiatowe, do niedawna charakteryzowało się wysokim współczynnikiem dekapitalizacji majątku i słabym zaawansowaniem technologicznym. Podjęcie wysiłku inwestycyjnego daje przedsiębiorstwom szansę na rozwój – uzyskanie statusu efektywnej sieci ciepłowniczej umożliwia uzyskanie dotacji na rozwój i modernizację.  

W mojej ocenie, polityka klimatyczna jest niezbędną racjonalizacją teraźniejszości rynku ciepła na rzecz bezpieczeństwa dostaw energii w przyszłości przy istotnej poprawie jakości środowiska, a tym samym ograniczeniu kosztów zewnętrznych zapewnienia komfortu cieplnego. Powinna jednak, po pierwsze, uwzględniać realia i specyfikę rynku w zakresie inwestycji w odniesieniu do konkretnej skali zarówno w aspekcie finansowym, jak i ich realizacji, a po drugie, zapewniać bilans zerowy lub dodatni pomiędzy korzyściami z ograniczenia kosztów zewnętrznych oddziaływania na klimat i środowisko a kosztem społecznym, tj. cenami ciepła i energii oraz pochodnymi ich wzrostu. 

Jak powinien wyglądać polski model rynku ciepła?

Struktura produkcji w modelu miksu technologii w cieple systemowym jest dość precyzyjnie określona obowiązującymi normami prawa wynikającymi z dyrektyw IED, MCP, RED czy EPBD. Aspekt ekonomiczny przyszłego miksu dopełniają prognozy notowań uprawnień do emisji EUA. Pozostaje obszarowa identyfikacja ekonomicznie uzasadnionych OZE, tj. źródła geotermalne wysokotemperaturowe, ekspozycja słoneczna na południu kraju, dostęp do lokalnej biomasy lub potrzeby mocy w zakresie utylizacji odpadów z aglomeracji. Z powodu sezonowości potrzeb, ciepłownictwo ma znacznie mniejsze pole wyboru źródła ciepła niż energetyka. Jeśli zaś rozważamy w przyszłości zwiększenie udziału energii elektrycznej w wytwarzaniu ciepła, to najpierw potrzebna jest transformacja zwiększająca udział OZE w wytwarzaniu energii elektrycznej, ograniczająca presję kosztów EU ETS i importowanych paliw. 

W przypadku gospodarstw domowych, najprostszym rozwiązaniem jest wprowadzenie preferencyjnych stawek podatków i dofinansowanie nowych technologii. W kontekście z kolei regulowanego rynku ciepła przykładem idących w tym kierunku przemian jest ostatnia zmiana praktyki regulacyjnej, wprowadzona przez URE w zakresie kalkulacji i zatwierdzenia zwrotu kapitału. 

Konieczne są także zachęty łatwego pozyskania taniego kapitału obcego na inwestycje w OZE i poprawę efektywności, a równolegle powinno się opracować rozwiązania fiskalne chroniące odbiorców przed wzrostem cen ciepła w skali zagrażającej ubóstwem energetycznym. Co dałoby jasny sygnał, że ciepło z OZE się opłaca. Model powinien również uwzględniać możliwość rozwoju interakcji przemysłu i rynku energii elektrycznej, a w przyszłości także rozwój w kierunku modelu ciepła systemowego czwartej generacji, zakładającego połączenie systemów energetycznego i ciepłowniczego, którego celem jest optymalne wykorzystanie energii z OZE, w tym magazynów ciepła. 

Jakie zmiany czekają polskie ciepłownictwo systemowe, także PEC w Ciechanowie, w perspektywie roku 2030 (osiągnięcie poziomu 28,4 proc. OZE w całym ciepłownictwie) i roku 2040 (PEP 2040)? 

Dodałabym jeszcze jedną ważną datę: grudzień 2022 roku, czyli koniec derogacji ciepłowniczych, oznaczający konieczność  dostosowania źródeł do zaostrzonych standardów w zakresie emisji. To będzie pierwszy etap tzw. sprawdzam dla ciepłownictwa i oceny, jak poradziło sobie z dostosowaniem istniejących mocy do nowych standardów emisyjnych. Rok 2022 oznacza istotny spadek mocy węglowych w ciepłownictwie i prawie wyeliminowanie emisji pyłu PM10. Tak to wygląda w przypadku Ciechanowa. Dostosowaliśmy źródło do wymagań dyrektywy MCP, ale musimy uzupełnić ograniczane moce w węglu elektrociepłownią na biomasę oraz kolejnymi jednostkami kogeneracyjnymi na silnikach gazowych. 

Dla dużych instalacji na rynku ciepła systemowego rok 2022 oznacza uruchomienie instalacji do odsiarczania i usuwania tlenków azotu w trybie ciągłym, co zwiększy koszt wytwarzania z węgla. Dwie pozostałe daty, czyli rok 2030 i 2040, są związane z sukcesywnym zmniejszaniem udziału ciepła z węgla. Strategia rozwoju PEC Ciechanów przewiduje dostosowanie się do tego scenariusza. Budowane obecnie źródła  kogeneracyjne na biomasę i gaz mają nam zapewnić status efektywnej sieci ciepłowniczej z dominującym udziałem OZE. Planujemy również uruchomienie kolejnego kotła na biomasę do roku 2025. Resztę będą uzupełniać źródła rozproszone lokalizowane przy sieci, w tym pompy ciepła. Nasze możliwości inwestycyjne zależą jednak od dostępu do taniego kapitału obcego, głównie z NFOŚiGW lub BGK, z których to źródeł obecnie korzystamy. 

Każdy z ciepłowników szuka własnych, najlepszych w jego ocenie, rozwiązań na przyszłość. Problemem większości rynku energetycznego jest deficyt środków pieniężnych i kumulacja obciążeń kosztu EU ETS z nakładami inwestycyjnymi. Teoretycznie, śladami PEC w  Ciechanowie powinna podążyć większość przedsiębiorstw, ale w tak krótkim czasie i przy ograniczonych zasobach, zrealizowanie potrzeb inwestycyjnych wykonawców może być zwyczajnie trudne – budowa elektrociepłowni z wykorzystaniem środków zewnętrznych zajmuje min. 4–5 lat od akceptacji koncepcji.

Jak nowe technologie zmieniają ciepłownictwo? Które mają największe znaczenie dla ciepła systemowego? 

W PEC w Ciechanowie sami zaczęliśmy budowę inteligentnej sieci ciepłowniczej i własnych interfejsów OCS ze wsparciem firmy Control, MicroB, oraz jednocześnie z firmą  Unisoft rozbudowę systemu informatycznego administrowania procesami operacyjnymi, tj.  produkcją energii, dystrybucją oraz administracją w ramach ogólnego zarządzania  i obsługi klientów. W ciągu dekady nasz zespół informatyków i automatyków zbudował i rozwinął wydajne systemy odczytu ciepłomierzy, monitoringu i diagnostyki węzłów cieplnych, a także zdalnego sterowania i zarządzania siecią ciepłowniczą z wykorzystaniem modeli ekonometrycznych jako bazy zdalnego inteligentnego systemu sterowania. Informatyczne projekty PEC w modelowy sposób zoptymalizowały rdzeń procesów biznesowych przedsiębiorstwa. Za te innowacje zostaliśmy wyróżnieni w 2017 roku  główną nagrodą w kategorii Użyteczność publiczna w konkursie  COMPUTERWORLD. 

W tym roku uruchomiliśmy nową wersję interfejsu zdalnego sterowania siecią oraz e-BOK z informacją graficzną i tabelaryczną o historycznym zużyciu ciepła, wykorzystaniu mocy i rozliczaniami z odbiorcami. Korzystamy również z systemu raportowania bieżących wyników produkcji i wyników ekonomicznych firmy z poziomu pulpitu menedżera. 

Zmodernizowany system OCS daje większe możliwości zbierania oraz analizy danych, jak również poprawia bezpieczeństwo ich przesyłania  i gromadzenia. Nowe środowisko, oparte na grafice wektorowej, pozwala na skalowanie obiektów. Dzięki temu mapa systemu z naniesionymi na nią budynkami oraz siecią ciepłowniczą jest bardzo dokładna – służy służbom serwisowym jako nawigacja, by szybciej mogły zlokalizować miejsce awarii i do niego dotrzeć. 

W 2020 roku przeniesiono do nowego systemu OCS 346 obiektów ze starego systemu i włączono 12 nowych. W ramach prac inwestycyjnych podłączono 12 nowych układów regulacji węzłów cieplnych, łącznie z licznikami ciepła, do systemu zdalnego odczytu oraz monitoringu i zdalnej diagnostyki węzłów cieplnych. Oparte są one na nowej automatyce, zostały wyposażone w najnowsze moduły SMART 500 oraz układy automatycznego uzupełniania zładu. 

Organizujemy wraz z firmą Danfoss szkolenie odbiorców z możliwości wykorzystania systemów i narzędzi internetu rzeczy oraz rozwiązań typu smart heating w celu ograniczenia poboru mocy i poprawy efektywności energetycznej budynków. 

Cyfryzacja jest, moim zdaniem, istotnym wsparciem i kluczowym czynnikiem realizacji założeń postulatów pakietu Zielonego Ładu – zarówno w odniesieniu do minimalizacji kosztu wytwarzania i przesyłu (co pozwala ograniczyć zużycie energii pierwotnej), jak i poprawy efektywności zużycia energii finalnej przez odbiorcę. Cyfrowa analiza danych systemowych i system wczesnego ostrzegania, wykorzystujący tę analizę, zwiększa efektywność systemów. Przedsiębiorstwa ciepłownicze dysponują dziś mnóstwem danych mierzonych w procesach wytwarzania i dostaw ciepła, ale istotny jest nie sam pomiar danych a celowy ich wybór i analiza – z wykorzystaniem sztucznej inteligencji (SI) oraz internetu rzeczy (IoT) – tak by podejmować właściwe decyzje.  

Technologia blockchain z kolei to budowanie łańcucha wartości dla uczestnika sieci, więc w przypadku ciepłownictwa mógłby służyć do stworzenia rynku OZE, świadectw pochodzenia i rynku obrotu wartością generowaną przez prosumentów przy wprowadzeniu niskoparametrowych sieci, modeli bilansowania bieżącego i nadrzędnego sterowania pracą sieci, ale to droga poprzez uwolnienie rynku, istotną zmianę technologiczną w obszarze sieci, źródła i odbiory oraz przede wszystkim rewolucję w mentalności wszystkich uczestników rynku.

Jak pod koniec 2021 roku wygląda miks energetyczny w PEC Ciechanów? 

Obecnie około 12 proc. ciepła sieciowego pochodzi z kogeneracji gazowej, a reszta ze źródła zasilanego miałem węgla. Trwa budowa elektrociepłowni na biomasę oraz kogeneracji na gaz o całkowitej mocy cieplnej ponad 16 MWt. Inwestycja powinna zakończyć się w połowie 2023 roku, ale pierwsza z dwóch  kogeneracji gazowych zostanie włączona do ruchu już w grudniu 2021 roku. Kolejna w połowie 2022 roku. Ostatnim elementem projektu jest uruchomienie elektrociepłowni na biomasę.

Jakie są plany rozwoju sieci ciepłowniczej w Ciechanowie?

Ciechanów liczy niewiele ponad ok. 40 tys. mieszkańców. W ciągu dekady podłączyliśmy 116 budynków i wybudowaliśmy ponad 6 km sieci.  

Spółka w roku 2020 pozyskała dofinansowanie z NFOŚiGW w wysokości 8 510 268 zł (85 proc. kosztów kwalifikowanych przedsięwzięcia) na prace modernizacyjne. W latach 2021–2023 wybudujemy 33 nowoczesne dwufunkcyjne kompaktowe węzły cieplne (w tym roku zrealizowaliśmy 24 węzły) oraz ponad 5,30 km sieci i przyłączy ciepłowniczych. Efektem przeprowadzonych prac sieciowych będzie obniżenie emisji dwutlenku węgla do atmosfery o 1890,38 ton równoważnika CO₂/rok oraz zmniejszenie zużycia energii pierwotnej o 23 709,98 GJ/rok.

Realizujemy inwestycje oraz wdrażamy systemy zarządzania pracą sieci, źródeł, które umożliwiają osiągnięcie efektywności w obu aspektach – zasilania oraz przesyłu i dystrybucji. W ostatnich sześciu latach z ponad 16 proc. do 14 proc. obniżyliśmy straty na sieci. Znacznie spadło również zużycie energii elektrycznej na węzłach dzięki okresowemu monitoringowi jednostkowego zużycia w kWh/GJ sprzedanego w węźle.  

Czy PEC jest przygotowany do czwartej (i miejmy nadzieję ostatniej) fali pandemii? 

W PEC wprowadzono procedury ograniczające zgromadzenia, nakazujące noszenie maseczek przy kontakcie bez możliwości zachowania dystansu oraz dezynfekcję rąk. Maseczki i środki dezynfekcji są dziś stałym elementem środków ochrony osobistej. Wdrożona została procedura analizy ryzyka organizacji pracy na różnych poziomach absencji załogi aż do  poziomu zagrażającego bezpieczeństwu utrzymania dostaw ciepła i w konsekwencji skoszarowania pracowników, do czego przygotowane były środki i obiekty PEC. Na szczęście nie okazało się to konieczne. Systematycznie wykonywaliśmy badania i testy, organizowaliśmy szczepienia. Nadal obowiązują  wszystkie procedury, jest także możliwość wykonania testów, jeśli pracownicy zgłaszają taką potrzebę.

Jakim powietrzem się oddycha w Ciechanowie? W jaki sposób PEC Ciechanów wpisuje się w antysmogowe działania w mieście?

Ciechanów jest zlokalizowany w obszarze „Zielonych płuc Polski”, jakość powietrza w obszarze zabudowy wielorodzinnej jest dobra, pomiary nie wykazują przekroczeń. Do sieci miejskiej włączonych jest ok. 60 proc. mieszkańców. Niestety, na obszarach zabudowy jednorodzinnej się zdarza, że mieszkańcy spalają śmieci lub muł węglowy. Na szczęście takie przypadki ogranicza aktywność straży miejskiej kontrolującej paleniska.  

PEC Ciechanów wspólnie z miastem prowadzi od kilku lat projekt „Lekcji Ciepła”. Współpracujemy też z Parkiem Nauki Torus oraz organizacjami pozarządowymi.

Cykl zajęć edukacyjnych zaczyna się w pierwszym kwartale roku, organizowany jest też konkurs tematycznie związany z „Lekcjami Ciepła” i bajką o Czerwonym Kapturku. Latem jury z lokalnymi artystami wybiera 13 prac do firmowego kalendarza. Laureatom konkursu są wręczane nagrody, w tym maskotka PE Miś Pecuś, oraz kalendarze. 

Zimą 2020/2021 roku przeprowadziliśmy cykl lekcji o energii dla uczniów w nowej formule – audycji na antenie Radia Rekord Mazowsze. Najmłodsi mieszkańcy miasta z teatrzyków radiowych mogli się dowiedzieć, co zrobić, aby w domach było ciepło, a zarazem oszczędnie; czy ta sama woda płynie w sieci ciepłowniczej, kranach i kaloryferach; jak to się dzieje, że pozostawiamy po sobie na planecie ślady, które szkodzą środowisku. W ramach akcji uczniowie i ich rodzice wysłuchali wszystkich czterech części książeczki „Czerwony Kapturek w mieście”. Uzupełnieniem radiowych lekcji były pakiety do samodzielnej nauki w domu, a także akcja na Facebooku na profilu PEC. W poprzedniej edycji akcji udział wzięło blisko 600 uczniów szkół podstawowych w wieku 6–7 lat. Dzięki nowej formule udało się zwiększyć zasięg lekcji. Podsumowaniem programu są trwające aktualnie dwa konkursy. W jednym z nich nagrodą jest udział dzieci w nagraniu audiobooka „Lekcji Ciepła”. Na stronie PEC można znaleźć relacje z wydarzeń, jest też kontakt dla szkół zainteresowanych lekcjami. W siedzibie PEC odbywają się przedstawienia o tematyce związanej z przeciwdziałaniem smogowi i efektywnemu korzystaniu z energii.