Ostatnio w Polsce termometry w ciągu dnia często pokazują 35^oC, a nocą temperatura nie spada poniżej 23^oC (mówimy wtedy o „tropikalnych nocach”). Według danych unijnego programu obserwacji Ziemi Copernicus, czerwiec 2024 roku był najcieplejszym czerwcem w historii pomiarów, a kolejne miesiące tego roku zapowiadają się równie gorąco (tak wynika np. z eksperymentalnej prognozy długoterminowej przygotowanej przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy (IMGW-PIB) na miesiące lipiec–październik br.).  

Kiedy w Polsce mamy upał

O upale mówimy, gdy temperatura powietrza na wysokości 2 m nad ziemią osiągnie/przekroczy 30°C. IMGW-PIB wydaje wtedy ostrzeżenia. Stosują trzystopniową skalę, zależną od widełek temperaturowych i czasu trwania. W tym roku IMGW-PIB wydał alarmy drugiego stopnia dotyczące upałów dla 14 województw (ostrzegają przed niebezpiecznymi zjawiskami meteorologicznymi powodującymi duże straty materialne oraz zagrożenie zdrowia). Przy trzecim, najwyższym stopniu występuje bardzo duże ryzyko udaru słonecznego oraz zagrożenie życia. Jest duże niebezpieczeństwo pożarów, a także uszkodzenia asfaltowych nawierzchni dróg.   

Gdy przez co najmniej pięć dni z rzędu temperatura maksymalna wynosi co najmniej 30^oC, mamy do czynienia z falą upałów. Liczba dni upalnych w Polsce wzrosła w ostatnich dekadach trzykrotnie! Fale upałów w latach 2010–2019 spowodowały śmierć około 6 tys. osób. 

Świat się gotuje 

Ekstremalne temperatury kolejny już rok panują we wszystkich częściach świata. Co piąty mieszkaniec Ziemi w ciągu pierwszych pięciu miesięcy br. przynajmniej przez jeden dzień doświadczył temperatury przekraczającej 39,4^oC, która jest uznawana za próg zagrażający życiu. Średnia temperatura na świecie pobiła rekord w każdym miesiącu ubiegłego roku. Obecnie na Ziemi jest o 1,2^oC cieplej niż w XIX w. A, jak przewidują naukowcy, bieżący rok znów będzie najgorętszy w historii.

Bangkok w Tajlandii w br. odnotował 76 dni ze skrajnymi temperaturami, to ponaddwukrotnie więcej niż średnia dla tego miasta i rekordowy wynik, jak wynika z danych meteorologicznych zbieranych od 1979 roku. 

W Lagosie, stolicy Nigerii, w br. było aż 13 razy więcej dni z upałami zagrażającymi życiu niż wynosi średnia dla tego regionu.

W Arabii Saudyjskiej podczas pielgrzymki do Mekki zmarło ponad 1300 osób, gdy temperatura przekraczała 50^oC. Większość zmarłych to pielgrzymi bez wymaganych zezwoleń, którzy byli zmuszani do spędzania długich godzin na słońcu, bez dostępu do odpowiedniego schronienia. 

W Indiach mieszkańcy stolicy przez 40 dni, od maja do czerwca br., zmagali się z temperaturą powyżej 40^oC. Fala upałów trwała od końca maja i była najdłuższym tak gorącym okresem w historii kraju. 

Fala upałów Minos, której nazwa nawiązuje do sędziego z piekła z „Boskiej komedii” Dantego, przetacza się przez centralne i południowe rejony Włoch. Temperatura sięga tam 43^oC. W Rzymie termometry wskazywały „tylko” 39^oC. 

Mieszkańcom Belgradu w Serbii zaleca się, by nie wychodzili na zewnątrz. Lokalne służby ogłosiły czerwony alert pogodowy, a mieszkańcy szukają orzeźwienia wokół źródeł wody. W sąsiedniej Czarnogórze władze apelują, by w trosce o zdrowie pozostawać w cieniu do późnych godzin popołudniowych.

Na początku sezonu temperatura w Grecji przekroczyła 40^oC. Z powodu upałów w połowie czerwca zmarło kilku turystów. 

Upały 30–40^oC i susze panowały w czerwcu br. także w północnych Chinach. Podobnie wysoką temperaturę zanotowano w Korei Południowej. 

Nad Zatoką Meksykańską rozwinął się Alberto, pierwszy sztorm tropikalny w sezonie huraganowym. Spowodował on liczne powodzie w południowym Teksasie. Meteorolodzy przewidują w tym rejonie aktywny sezon huraganowy – około 25 sztormów i 13 huraganów. 

Burze nawiedzały również Europę – we Francji poza intensywnymi opadami odnotowano także tornada. a w Niemczech strefy kibica na Euro 2024 musiały zostać zamknięte ze względów bezpieczeństwa.

Jak się chronić przed upałami

Woda, nakrycie głowy i krem przeciwsłoneczny – to podstawowa ochrona w upalne dni. 

Kluczowe jest regularne picie wody. O nawodnienie szczególnie muszą zadbać starsze osoby, które często nie odczuwają pragnienia. Najlepsza jest zwykła woda, ewentualnie z dodatkiem elektrolitów, nie polecamy napojów alkoholowych, bo odwadniają organizm. 

Podczas upałów zakładamy przewiewne ubrania z długimi rękawami oraz czapkę lub kapelusz. Unikamy nasłonecznionych miejsc, szczególnie w najgorętsze godziny dnia od 11 do 17, przebywamy w cieniu, stosujemy krem z filtrem UV i jeśli lubimy – spryskiwacze do twarzy i ciała. Ochładzamy się letnią wodą pod prysznicem lub w wannie. Staramy się unikać intensywnego wysiłku fizycznego w najgorętsze godziny dnia. Mieszkania wietrzymy w nocy, w ciągu dnia zaciągamy zasłony i unikamy otwierania okien. Korzystamy z klimatyzacji lub wentylacji, ale bez nadmiernego wychładzania.

Uwaga na zdrowie podczas upałów

Upały mogą zaburzać pracę układu odpornościowego. Wzrasta ryzyko pojawienia się różnych stanów zapalnych. Wysokie temperatury wpływają również na zdrowie psychiczne, prowadząc do jego pogorszenia. Spadek nastroju często bywa też związany z bezsennością wywołaną tropikalnymi nocami. 

Upały zwiększają ryzyko udarów mózgu – wzrost temperatur wiąże się z większą liczbą przypadków udarów niedokrwiennych i krwotocznych. 

Wysokie temperatury mogą być przyczyną udaru cieplnego – to stan zagrożenia życia, gdy organizm nie jest w stanie kontrolować swojej temperatury. Pierwsze objawy to: złe samopoczucie, lęk, ból głowy, z czasem dołączają do nich nudności, zawroty głowy, szybki i płytki oddech oraz wymioty. Sygnałem alarmowym bywa to, że osoba dotknięta udarem cieplnym może przestać się pocić.

W czasie upałów dochodzi do odwodnienia i zaburzeń gospodarki elektrolitowej, co może prowadzić do omdleń. Szczególnie narażone na omdlenia są osoby z chorobami przewlekłymi, takimi jak niewydolność serca czy zaburzenia rytmu serca.

Jeśli jesteśmy świadkami czyjegoś omdlenia, przenieśmy tę osobę w chłodne miejsce, zdejmijmy odzież wierzchnią i obmywajmy skórę letnią wodą. Wezwijmy karetkę, a do czasu jej przyjazdu intensywnie wachlujmy osobę poszkodowaną, aby jej wilgotna skóra szybciej oddawała nadmiar ciepła.

Wzrost ryzyka chorób zakaźnych

Zmiany klimatu wpływają na wzrost ryzyka chorób zakaźnych, takich jak denga czy gorączka Zachodniego Nilu, które rozprzestrzeniają się na wcześniej niedotknięte nimi obszary Europy. Wzrost temperatur sprzyja również ekspansji kleszczy, co prowadzi do wzrostu przypadków boreliozy.

Skutki ekonomiczne i społeczne

Fale upałów generują również koszty ekonomiczne. Jak pokazuje analiza opublikowana w zeszłym roku w uznanym magazynie „Lancet|”, wysokie temperatury doprowadziły na świecie do strat w wysokości miliardów godzin pracy w 2022 roku. Silne upały niszczą też plony – w 2022 roku spowodowały zmniejszenie produkcji pszenicy w Indiach o 4,5 proc. Temperatury są znacznie wyższe w zatłoczonych obszarach, które zazwyczaj są najbiedniejszymi dzielnicami miast. Tanie materiały budowlane, takie jak dachy metalowe, zwiększają ryzyko przegrzania; podobnie jak brak drzew, które mogłyby zapewnić cień. 

Za zmiany klimatu odpowiadają w dużym stopniu miasta i to one najbardziej odczuwają skutki tych zmian – zjawisko miejskiej wyspy ciepła, jak też błyskawiczne powodzie, wynikające z uszczelniania powierzchni i wypierania z miast zieleni i otwartej wody. W zabetonowanych miastach trudniej niż w lesie czy na wsi znosi się temperatury, w tropikalne noce, kiedy temperatura nie spada poniżej 20^oC, gorzej się śpi, organizm się nie regeneruje. To szczególnie niebezpieczne dla małych dzieci i ludzi starszych. 

Wszędzie tam, gdzie to jest tylko możliwe, miasta należy odbetonować i postawić na błękitno-zieloną infrastrukturę, czyli wodę i zieleń, a szczególnie drzewa. Polskie miasta powinny się zazielenić, bo to zwiększy ich bioróżnorodność, a także uodporni je na susze i powodzie oraz obniży w nich temperaturę.