Za powstawanie smogu w naszym kraju odpowiada tzw. niska emisja, czyli zanieczyszczenia pochodzące z kotłów i pieców na paliwa stałe w gospodarstwach domowych. Z danych Centralnej Ewidencji Emisyjności Budynków (CEEB) wynika, że nadal ponad 2,5 mln tzw. kopciuchów, czyli kotłów, które nie spełniają norm ekologicznych, dymi nad Polską. 

W pozaklasowych piecach spala się nie tylko odpady węglowe o wysokiej zawartości siarki, chloru czy popiołu, takie jak muł i miał, ale także zwykłe śmieci, w tym tworzywa sztuczne. Za niemal 90 proc. emisji najbardziej szkodliwych pyłów PM2,5 odpowiadają gospodarstwa domowe. Dlatego też wymiana „kopciuchów” na nowoczesne i ekologiczne źródła ciepła, w tym podłączenie do sieci ciepła systemowego jest warunkiem niezbędnym do poprawy jakości powietrza w Polsce. 

Co wdychamy z powietrzem

Najgroźniejsze są pyły zawieszone (w tym PM10 i PM2,5) oraz benzo(a)piren. Długotrwale wdychane powodują choroby górnych dróg oddechowych, pylicę, nowotwory (płuc, krtani, gardła), zatrucia, astmę, alergie.

Zanieczyszczenie powietrza, razem z cukrzycą, chorobami nowotworowymi i chorobami serca, znalazło się na liście WHO największych zagrożeń dla zdrowia. Smog zabija rocznie prawie 50 tys. mieszkańców naszego kraju.

Według opublikowanego w październiku ub.r. rankingu Polskiego Alarmu Smogowego (PAS), w 2023 roku niechlubnym liderem wśród polskich miast z najbardziej zanieczyszczonym powietrzem z 56 „dniami smogowymi” była Nowa Ruda na Dolnym Śląsku (norma dopuszczalna przez UE to 35 dni), pozostałe miejsca na podium zajęły: Sucha Beskidzka (44 dni) i Nowy Targ (37 dni). Za powstawanie smogu w Nowej Rudzie w największym stopniu odpowiadają piece węglowe używane przez gospodarstwa domowe – dotychczas w mieście wymieniono 900 kopciuchów, do wymiany zostały jeszcze cztery tysiące.

Ciepło systemowe – narzędzie do walki ze smogiem

Jednym ze sposobów na skuteczną poprawę jakości powietrza pozostaje podłączanie indywidualnych odbiorców do ciepła systemowego – zgodnie z założeniami polityki energetycznej Polski, w 2030 roku wszystkie budynki powinny korzystać z ciepła systemowego albo ze źródeł energii zero- lub niskoemisyjnych. Dlatego też, gdy się podłącza budynek jednorodzinny do sieci ciepłowniczej, można skorzystać z programu „Czyste Powietrze” (nowa edycja ma ruszyć od 1 kwietnia br.). 

Ciepło systemowe odgrywa istotną rolę w redukcji emisji dwutlenku węgla i walce ze smogiem, sektor w znikomym stopniu odpowiada bowiem za niską emisję. Nasze ciepłownictwo systemowe staje się coraz bardziej zielone: 2/3 ciepła powstaje w procesie kogeneracji, co wspiera likwidację niskiej emisji, przyczynia się do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych i poprawia bezpieczeństwo energetyczne kraju. Produkcja ciepła systemowego – jak zbadał Instytut Certyfikacji Emisji Budynków – oznacza 185-krotnie mniej rakotwórczego bezno(a)pirenu i ponad 50-krotnie mniej  pyłów zawieszonych w porównaniu z indywidualnym ogrzewaniem węglowym. Z ciepła systemowego korzysta codziennie ponad 15 mln Polaków.

Ustawa antysmogowa

Narzędziem do walki z zanieczyszczeniem powietrza w Polsce jest obowiązująca prawie od dekady tzw. ustawa antysmogowa. Na poziomie województw konkretne działania precyzują uchwały sejmików, zw. uchwałami antysmogowymi. Wprowadzają one całkowity (lub częściowy) zakaz palenia węglem i/lub drewnem oraz zobowiązują mieszkańców do wymiany starych kotłów, pieców i kominków na nowoczesne źródła ciepła. Ustawę przyjęto w czternastu województwach. Dwa województwa jednak – warmińsko-mazurskie i podlaskie – nie przyjęły uchwał antysmogowych, co oznacza brak ograniczeń w używaniu kotłów bezklasowych i niekontrolowaną emisję zanieczyszczeń.

Od 1 stycznia br. zakaz użytkowania kotłów i pieców, które nie spełniają wymagań klasy 3 pod względem emisji pyłów zaczął obowiązywać na terenie województwa łódzkiego. Nieco czasu na wymianę „kopciuchów” mają jeszcze mieszkańcy województw: lubuskiego – do końca 2026 roku oraz opolskiego – do końca roku 2029. 

Dofinansowanie i ulga podatkowa

Na wymianę starych źródeł ciepła i termomodernizację domów i mieszkań można dostać dofinansowanie z programów rządowych: „Czyste Powietrze” – dla (współ)właścicieli domów jednorodzinnych i „Ciepłe Mieszkanie” – dla osób mieszkających w blokach, kamienicach komunalnych, w małych wspólnotach mieszkaniowych. 

Dzięki uldze termomodernizacyjnej przeznaczone na wymianę „kopciucha” wydatki można odpisać od podatku – do 53 tys. zł za jeden rok podatkowy.

Dotacje na zainstalowanie ekologicznego źródła ciepła, także na podłączenie do sieci ciepła systemowego, oferują lokalne samorządy, np. w Lublinie, Suwałkach czy Krakowie działa Programu Ograniczania Niskiej Emisji (PONE), na Dolnym Śląsku funkcjonuje Kawka Plus, w Poznaniu Kawka Bis, a w Łodzi dofinansowanie jest przyznawane w ramach Miejskiego Programu Dotacyjnego – warto więc odwiedzić stronę internetową urzędu miasta czy gminy, a także sprawdzić możliwość uzyskania dofinansowania w wyszukiwarce na stronie Ekodotacje.

Kary za używanie „kopciuchów”

Właściciele domów, którzy po terminie wymiany wynikającym z przepisów uchwały antysmogowej (patrz mapka) nadal będą wykorzystywać kotły niespełniające norm emisyjnych, mogą zapłacić nawet do 5 tys. zł grzywny. 

Do kontroli źródeł ciepła są uprawnieni strażnicy miejscy czy gminni. Nie potrzebują do tego nakazu, a my musimy ich wpuścić do środka (niezależnie od tego, czy jesteśmy właścicielem, wynajmującym, sąsiadem czy pracownikiem). W mieszkaniu prywatnym kontrolę mogą przeprowadzić od godz. 6.00 do 22.00, w firmie – przez całą dobę.

Czyste powietrze w Krakowie i Rybniku

Pionierem w likwidacji „kopciuchów” i wymiany ich na nowoczesne źródła czy podłączenie do ciepła systemowego jest Kraków. Zakaz stosowania węgla i drewna wprowadzono 1 września 2019 roku. Od tego czasu zlikwidowano ponad 22 tys. „kopciuchów”, prawie 100 proc. budynków jest ogrzewanych ekologicznie, a liczba dni smogowych spadła poniżej dwudziestu rocznie.

Rewolucyjne zmiany zaszły także w Rybniku na Śląsku, do niedawna najbardziej zasmogowanym mieście w Polsce (134 smogowe dni w 2010 roku vs. 16 dni smogowych w 2023 roku). Od 2015 roku zlikwidowano w mieście ponad 14 tys. kopciuchów. Efekt: średnioroczny poziom zanieczyszczenia pyłem PM10 wynosi obecnie 23 µg/m³ (norma polska: 40 µg/m³, norma unijna: 20 µg/m³).